
Maunawila Heiau Complex, Kaʻapuni
Welina
He kaʻapuni iā ʻoe iho nō kēia!
Aloha mai kākou, e ka mea hoʻomākaʻikaʻi, e komo mai i ka heiau nei ʻo Maunawila. ʻO ka loa o ia ʻāpana ʻāina he ʻeiwa ʻeka. He wahi pana nō ia ma muli o ka nui ʻo ka ʻike kūpuna i ʻike ʻia ma ʻaneʻi. Kau nui ka noʻonoʻo pili loa kēia heiau i ke akua ʻo ka maluhia, ʻo Lono. He noi ʻoluʻolu kēia iā ʻoukou e hele aku me ka lawena kūpono i mea e hōʻihi ai i ka heiau nei.
Mahalo i ko kākōu hoa kaiāulu!
IUNE 2025: Ke hoʻoponopono hou ʻia nei ka huakaʻi alakaʻi ʻole o Maunawila Heiau. Ua hōʻano hou ʻia nā ala hele (e nānā i ka palapala ʻāina hou ma lalo nei). Ua pau ka nui o nā pou kuhikuhi kahiko. E ʻoluʻolu e hahai ma o ka pūnaewele, a e noho mau ma ke ala i hoʻomākaukau ʻia. Mahalo no ke ahonui a ka hoʻokipa ʻana i kēia wahi kapu.
Nā Kānāwai o ka heiau
E noho ma ke ala hele
E waiho i nā pōhaku a me nā mea kūpuna ma kona wahi noho
ʻO nā pule, nā oli, nā mele a me nā hula he mau hoʻokupu kūpono
E hāhai kūpono i nā kuhikuhi kaʻapuni
Ke Kuhikuhi Kaʻapuni
E ʻimi i nā Huinakolu ʻUlaʻula. E hahai ma ke kaʻina kūpono
Aia he 11 mau Huinakolu ʻUlaʻula ma ke alahele. E lolelole i ke kiʻi QR ma ka ʻaoʻao ʻākau o lalo me ka mea paʻalima
No nā mea iOS – e hoʻohana i ke Polokalamu Paʻikiʻi a e paʻi kiʻi i ke kiʻi QR. E kāomi a e hahai i ka loulou pūnaewele
No nā mea Android – e hoʻoili i kekahi QR Code Reader App
‘Okoʻa kēlā me kēia QR. Hoʻouna kēlā me kēia QR i kahua punaewele ʻokoʻa pili i ka wahi a ke QR e kū nei. Aia nā kiʻi a me ka ʻikepili hoihoi e pili ana i ia wahi ma nā kahua punaewele.
E hoʻomaka ma ka Hōʻailona 1. E ʻoluʻolu, e nānā i ka PALAPALA HONUA o lalo nei. E hahai i ka laina poni. A ʻo ia!
Hōʻailona 1
Ka Mōʻaukala o ka ʻOhana McGregor
Ua hānau ʻia ʻo Daniel Pāmawaho McGregor, Sr. ma Hauʻula. ʻO Kaloaokalani kona makuahine, ke kaikamahine o Kalimahaʻahulu, ke konohiki o Hauʻula. ʻO Daniel McGregor kona makuakāne, he kapena mai Leith, Scotland mai. Ua hala kona makuakāne i kona piha ʻana he hoʻokahi makahiki, a ua hānai ʻia ʻo Daniel Pāmawaho e ko kona makuahine ʻohana ma Hauʻula. Ma hope, ua lilo ʻo ia i pani hakahaka ma ka lumi kū hoʻokahi ma ke kula ʻo Hauʻula, kahi i launa pū me kāna wahine ʻo Louise ʻAʻoe Wong Kong, he kumu ʻo ia ma laila kekahi. No Maui ʻo ʻAʻoe, a he hapa Pākē a hapa Hawaiʻi ʻo ia. Ua puka mai ʻo ia mai ka papa puka kula mua o ke Kula ʻo Kamehameha no nā Wahine i ka makahiki 1897. I ka makahiki 1972, ua hoʻokumu ʻia e Ka Hoʻokūkū Mele ʻo Kamehameha i ka Palapala ma ka inoa ʻo Louise ʻAʻoe McGregor no ke Alakaʻi Haumāna Poʻokela, he kūlana hanohano ia.
I ka lā 30 o ʻAukake, makahiki 1906 i hāʻawi ʻia ai ʻo ʻAʻoe i kēia mau ʻeka he 9 ma ke ʻano he ʻāina hoʻopulapula o ke aupuni panalāʻau. Ua hāʻawi ʻia ua mau ʻeka lā he hoʻokahi mahina ma mua o ka hānau ʻana o kāna hiapo, ʻo Daniel Pāmawaho, Jr. Iā ia i noho maʻaneʻi, ua hānau ʻia he ʻehā mau keiki hou aʻe. Eia naʻe, ua pilikia a make he ʻelua o nā keiki i ka wā hānau, a ua kanu ʻia lāua ma kēia ʻāina nei. I ka makahiki 1920 i pau ai ko lākou hale i ke ahi. Ua ʻike ʻia kēia ahi ma ke ʻano he hōʻailona, a ua neʻe akula ka ʻohana i Kaluanui. Mai kēlā mua aku, ʻaʻole i hoʻomōhala ʻia, a he palekana nō nā wahi kūpuna o Maunawila.
Ua ʻimi ka hānauna ʻekolu o ka ʻohana McGregor, nona i ili ʻia ka ʻāina, i mau pakanā e kōkua me ka mālama ʻana i ka heiau ʻo Maunawila a mau loa. ʻO kēia kekahi o nā hoa, ʻo ia hoʻi, ʻo ka Hauʻula Community Association (HCA), ke Koʻolauloa Hawaiian Civic Club (KHCC) a me ka Hawaiʻi Land Trust (HILT). Ma ka lā 3 ʻo Iulai, makahiki 2014, ua kūʻai ʻo Hawaiʻi Land Trust (HILT) i ka ʻāina ʻo Maunawila. ʻO ka pahuhopu nui ʻo HILT, ʻo ia nō, “ʻe palekana i ka ʻāina i mālama iā mākou i kēia wā a no nā hānauna mua aku.”
Kūmole: Rossi, Joe; Oshiro, Cynthia; “Vol40 #2 Marion McGregor Lee Loy”; College of Education, University of Hawaii; hdl.handle.net/10125/32869; Accessed August 26, 2019;
Kūmole: Thurman, Rosanna Mari Runyon; “Archaeological Investigations at Maunawila Heiau: Traditional Hawaiʻi in Hauʻulaʻs Backyard”; http://hdl.handle.net/10125/32947; Accessed August 26, 2019;



Hōʻailona 2


Hōʻailona 3


Hōʻailona 4
Ka Ulu Hau
I ka hoʻomaka ʻana o ka hana ma kēia wahi i ka makahiki 2011, ua uhi loa ʻia ka heiau i ka hau. He lāʻau ʻōiwi ka hau a hoʻohana ia no nā hana koʻikoʻi he nui. I ka wā kahiko, ua mālama ʻia ka hau ma kekahi mau wahi kikoʻī. Ma muli o ka mālama ʻole o ia mea kanu no hoʻokahi kenekulia i ulu ai ka hau a piha i ka hapanui o Maunawila. I ka waele ʻana o ka hau ma o ke kōkua o nā limahana o ke kaiaulu, nui nā wahi kūpuna i hōʻike ʻia. I mua ou, aia kekahi puʻu me nā pōhaku nui a hoʻopihapiha ʻia me nā ʻiliʻili. He ʻano kūkulu Hawaiʻi maʻamau kēia i ʻike ʻia ma kēia ʻāina nei. E nānā i kona ʻano kokoke i ke ala. He ahu a i ʻole he lua kupapaʻu paha kēia.
Ka Papahana ʻŌpio







No he ʻeono mau pule o ke kauwela, me ke kākoʻo ʻo Alu Like, he papahana ʻauhau ʻole, hana nā ʻōpio he 14 a i ka 18 mau makahiki ma ka ʻāina. Ma o kēia papahana, aʻo ʻia nā ʻōpio i nā kuleana kūpono no Maunawila. Aʻo mai nā alakaʻi iā lākou i ka moʻaukala o ka ʻāina. Eia nō lākou e waele nei i kahi o kekahi wahi ahu.
Hōʻailona 5




Hōʻailona 6


Ua waele ʻia kēia wahi e Kahia Walker, kekahi ʻōpio kamaʻāina no kona pāhana Eagle Scout. Ua uhi nui ʻia kēia wahi i ka hau a mauʻu Kaleponi. ʻO ke kumu nui o kāna hana, ʻo ia ka waele ʻana i ala kūpono. Ma hope o ka waele ʻana o ka nāhelehele, ua hoʻi mai ka lāʻī ma nā lālani me he mea lā he ulu lāʻī ia wahi. Loaʻa nā lāʻau lapaʻau ʻē aʻe e ulu nei maʻaneʻi ʻoiai he heiau hoʻōla kēia.
Mahalo no kou Hele ʻana ma ke ala Kūpono!
Hōʻailona 7
Mālama ʻia nā Lā Hana ma Maunawila Heiau kēlā me kēia mahina no nā lālā kaiāulu, nā haumāna o nā kula kūloko, nā kōkoʻo ʻahahui, a me nā poʻe kipa i Hawaiʻi nei.
Inā piʻi ka ʻiʻini i loko ou e kāinoa no nā lā hana, e kāinoa ma ka ʻaoʻao kānaka lawelawe. Inā makemake e hoʻomākaukau a hoʻonohonoho i lā hana me kekahi ʻahahui a kula paha, e hoʻopili me Makani Walker - Ko Maunawila Kumu a Alakaʻi.
Mālama ʻia nā Lā Hana e Maunawila Heiau ma nā pōʻaono lua o kēlā me kēia mahina mai ka hola 8 o ke kakahiaka a i ka hola 12 o ke awakea. Hele mai nā hui like ʻole e like me ka hui mokulele ʻo Hawaiian Airlines no ka mālama ʻana i ka ʻāina. Nui nā hui e hōʻea mai Brigham Young University Hawaiʻi mai no ua mau lā hana nei; ʻo nā haumāna mai Kina pū kekahi o lākou e hele mai. Hele mai nā hui a me nā ʻohana mai ke kaiaulu pū kekahi.
Inā hoihoi ʻoe e komo i ka hana, e hele mai ma nā pōʻaono lua o kēlā me kēia mahina. He leo paipai kēia e komo i nā lole wāwae lōʻihi, nā pāpale, a me nā kāmaʻa. E lawe mai i ka wai nou iho. Aia iā kākou nā kuleana lako no nā lā hana. Inā nō he mau nīnau hou aku kāu, e ʻimi ma HILT.ORG no ka hoʻoulu ʻike.












He ʻōmole kahiko kēia i hemo ʻia ma ka Lā Hana. He ʻōmole J.A. Palmer & Company o Honolulu Hawaii kēia. Ua hoʻokumu ʻia ia mau ʻōmole ma kahi o ka makahi 1884 a i ka makahiki 1894.
ʻAʻole like ʻo Maunawila Heiau me nā wahi noiʻi ʻike hana lima o ke au i hala ʻē aʻe. Me ke kākoʻo ʻo ka Hui Hulikoehana kamaʻāina (OASES) kākou i ʻike ʻia ai nā mea kūpuna he nui wale iā kākou e waele ana i nā nahelehele. Ua waiho ʻia ka nui o lākou ma ka ʻāīna. Nui ka hoihoi o nā poʻe i ka huli a loaʻa ʻana i nā mea kahiko.
Hōʻailona 8
Kahi o ke kiʻi: Mai luna mai ʻo Maunawila
ʻO ka wahi pana he wahi keu a ka laʻa, he mana ko laila. Pono kākou e mālama i ia wahi me ka hōʻihi, ka hanohano, a me ka hoʻāno. E hoʻopono iā ʻoe iho ma ke ʻano ʻo ka nohona hale laʻa a wahi laʻa paha.
Makuakaʻūmana & Kalaeokapalaoa
ʻO Makuakaʻūmana he kāula mai Kahiki; a ʻo Paʻao he kahuna no Tahiti pū kekahi e huakaʻi ʻana no Hawaiʻi. Ua nui ko Makuakaʻumana makemake e holo pū me Paʻao ma kona huakaʻi holomoana, akā aia nō ʻo ia ma waho o ka hono e haʻalele ʻana iā Kahiki. Aia he wahi iki nona ma hope iki o ka waʻa, ma ka momoa.
I mea e eʻe pū me Paʻao, ua pono ua kāula ala e lele aʻe mai ka pali o Kahiki a i hiki ma luna pono o ka waʻa. Ua hoʻāʻo nui nā kāula ʻē aʻe, akā, ʻo Makuakaʻumana wale nō ka mea i lele aʻe me he manu lā a pae ma luna pono o ka momoa.
Ua lilo ʻo Makuakaʻumana ʻo ia ke kahu mālama o ka Heiau ʻo Maunawila. ʻO Kāne me Kanaloa nā akua i kipa i ia Heiau, a iā lāua e kipa ana ua haʻi aku lāua iā Makuakaʻumana e hōʻole i ka paʻani ʻana i kahakai ma luna o ke Koholā.
I kekahi lā aʻe i mua pono o ke kula haʻahaʻa ʻo Hauʻula, ma ke kahakai ʻo Kalaeokapalaoa, ua pae akula he koholā palaoa i kahakai. Aia kona hiʻu ma ke kahaone me kona poʻo i ke kai. Ua komo ka poʻe kaiāulu i ka lele mai luna mai o ke koholā, me ka manaʻo he make kona ʻano. Ua komo ka nīele i loko o Makuakaʻumana a nāna i hele e lele pū me lākou he hoʻokahi, he ʻelua a he ʻekolu manawa. I kona lele helu ʻekolu, ua ʻai ua koholā palaoa nei iā ia, kau ka noʻonoʻo o kekahi no kona hoʻi ʻana aku i kahiki me ia koholā.
Kūmole: Pukui 1953 mai Sterling and Summers 1978: 161
Ua pena ʻia ia mau kiʻi o luna e nā keiki ʻo ka ʻAha Leʻa Kauwela ʻo Hauʻula 2017 iā lākou e lohe ana i ka moʻolelo no Maunawila.
Hōʻailona 9
Mahalo no ka hele ʻana ma ke ala kūpono!
Eia ka nānā ʻana o ka paia ma mua o ka mālama a waele ʻia o kēia ʻāpana ʻāina
I ka makahiki 1819 i noa ai ʻo Mōʻīwahine Kaʻahumanu i ka nohona kapu, a no ia kumu i mālama ʻole ʻia nā heiau o ka paeʻāina ʻo Hawaiʻi. ʻO kekahi mea i pilikia nui iā Maunawila, ʻo ia ka luku loa ʻia o ka hapanui o nā Heiau ʻo Hawaiʻi nei i ka pau ʻana o ke kapu. ʻO nā pipi a me ka ʻaʻai o ka ʻāīna kekahi o nā pilikia ʻē aʻe.
Ua hoʻokumu ʻia nā heiau ʻo Hawaiʻi ma ka inoa o nā akua like ʻole ma o ke kauoha o nā aliʻi nui. No laila, nui nā ʻano heiau a ua nui nō hoʻi nā kumuhana ʻo nā heiau pākahi koe aku o ka loli o nā aliʻi. ʻIke ʻia ke ʻano ʻo Maunawila ma kahi o nā hōʻike kino a nā hōʻike ʻōlelo a nā kūpuna: he heiau hoʻōla no ia i mea e mālama i ka poʻe maʻi a e aʻo aku i ka hana hoʻōla.
Kahi o ke Kiʻi: I mua pono o ka Hōʻailona 9
Laulima- Ua nui ka limahana no ke kūkulu ʻana i ia mau kūkulu nui. ʻAʻole i loaʻa ke kimeki iā lākou, he kaila maloʻo ka mea i hoʻohana ʻia. He ʻehā pae:
Niho – ʻO kēia nā pōhaku keu a ka nui i hiki ke hāpai i ka nui o ke kaumaha o ke kūkulu nui
Alo – ʻO kēia nā pōhaku i hiki ke ʻike ʻia, he nani ko lākou ʻano. ʻO kēia ke kino o ka paia, nui hoʻi nā papa i hoʻokumu ʻia o nā pōhaku alo.
Hakahaka – ʻO kēia nā pōhaku liʻiliʻi i hoʻohana ʻia no ka hoʻopihapiha ʻana i nā hakahaka. Kau ua mau pōhaku nei ma nā haka a pau ma kahi o nā pōhaku Niho a Alo pū kekahi. ʻO ke one pū kekahi i pani i nā hakahaka ma waena o nā pōhaku hakahaka. ʻO kēia mau pōhaku nā mea e hoʻopaʻa i ka paia me ka ikaika.
Papale – Ka luna loa o ka paia. Ma ʻaneʻi nei e kāu nui ʻia nā pōhaku pālahalaha ma luna pono o ka paia. A ʻo ia!
Eia kekahi o nā manaʻo mai nā kūpuna mai no ke ʻano o kēia pōhaku nei:
He ahu no nā hoʻokupu
He papa hoʻomākaukau lapaʻau
Like kona ʻano me ka mokupuni o Oʻahu
Like ke kihi waena o ka pōhaku me nā mauna ma hope pono o ia pōhaku
Hōʻailona 10
Aia nā pūkoʻa ma ʻekolu o nā ʻehā ʻaoʻao o ka heiau. Mea mai nā kūpuna, ʻo kēia mau pūkoʻa, pili wale i nā heiau o ka ʻohana Keaunui e mālama ana. ʻO ka ʻohana Keaunui nā konohiki hope o Hauʻula. Eia naʻe, nui ko lākou mau mamo ma Hauʻula nei i kēia mau lā. Hoʻohana lākou i ke koʻa ma nā kūkulu a pau a lākou i kūkulu ai. Nui ko lākou ʻike i ka waiwai o ka laulima. Ma muli o ka laulima lākou i hoʻouka ai i ia mau koʻa nunui mai kai a i uka loa.
Kahi o ke kiʻi: I mua o ka Hōʻailona 10, ma ka ʻaoʻao hema
Ua hoʻohana ʻia paha kēia mau puka ma nā pōhaku no ka hana i nā lāʻau lapaʻau. Aia lākou ke huli nei i kai, kahi o ka lā e ikaika loa. ʻO nā puka ʻo kēlā ʻano kēia ʻano kai hoʻohana ʻia no ka hoʻāna ʻana i nā lāʻau no nā lāʻau lapaʻau.
Hōʻailona 11
I ka mālama ʻia ʻana ʻo ka heiau i ia mau makahiki i hala he ʻewalu, ʻike ʻia nā hiʻohiʻona hou. Kapa ʻia kēia pōhaku o luna ʻo ia ka pōhaku piko ma muli o kona kau ʻana ma waena konu o ka heiau. He pōhaku ʻano like ko ka heiau ʻo Piʻilanihale ma Maui.
ʻAʻole he kāula wale nō ke ʻano ʻo Makuakaʻumana, he kanaka kilo nō ʻo ia kekahi. Ua hoʻohana paha ʻo ia i nā mea o ka lewalani e ʻike i ka manawa kūpono e kanu a e hoʻōla aku. Me he mea lā ua kūkulu ʻia ʻo Maunawila ma ke ʻano he hale kilo hōkū. I ka piʻi ʻana aʻe ʻo Ke Ala Polohiwa a Kanaloa i ka lewalani, a i ka ʻaui ʻana o Ke Ala Polohiwa a Kāne, ʻike ʻia ko lāua kaʻina ma kahi o ka pōhaku piko. ʻIke hou ʻia ke kū pono ʻana o ka lā ma luna pono o nā ʻaoʻao koʻa o ka heiau ma kahi o nā Māuiili.
MAHALO
Mahalo kēia kipa ʻana mai iā Maunawila me ka hōʻihi no ia wahi pana. Kau ka manaʻo i ko ʻoukou aʻo ʻana mai i ka ʻike hou and e ʻoluʻolu ʻoe e kaʻanalike i kēia ʻike me nā poʻe hou aku. Keʻoluʻolu e hoʻi ma ke ala kūpono e iho.